de vierde paus tijdens de Reformatie was Paulus III de eerste die proactieve hervormingsmaatregelen nam als reactie op het protestantisme. Zijn hervormingen helpen het Rooms-Katholicisme eeuwenlang vorm te geven, voornamelijk door een doctrinaire reactie op de protestantse theologie tot stand te brengen. Geboren als Alessandro Farnese op 28 februari 1468, zijn familie was prominent in de Italiaanse politieke wereld en verzekerd voor hem een humanistische opleiding in Rome, Florence en Pisa. In Florence leerde hij aan het Hof van de prominente Medici patriarch, Lorenzo de Magnificent, naast twee toekomstige Medici pausen (Leo X en Paul ‘ s eigen voorganger, Clement VII). Hij trad in 1492 in dienst als penningmeester van de Roomse kerk onder de toenmalige paus Alexander VI en werd kardinaal-diaken in 1493. Paus Julius II zou Paulus in 1509 tot bisschop van Parma benoemen. Hij ontving pas in 1519 de wijding, maar verzamelde talrijke weldaden terwijl hij in Rome diende. De jonge geestelijke uit de Renaissance leefde een bijzonder losbandig leven, nam voor zichzelf een minnares en had drie zonen met haar.Het leven van Paulus nam echter een opmerkelijke wending rond 1513. Als bisschop van Parma kwam hij onder de invloed van zijn vicaris generaal, Bartolomeo Guidiccioni. Dit leidde ertoe dat de toekomstige paus de relatie met zijn minnares verbrak en zich verbond tot hervorming in zijn bisdom Parma. Hij begon met het instellen van de beperkte hervormingswetten die werden uitgevaardigd tijdens de vijfde Lateraanse Raad (1512-17). Hij liet Guidiccioni de hervormingen in Parma uitvoeren en er in 1519 een hervormingssynode organiseren. Paulus ondernam ook zelf een bezoek aan het bisdom in 1516. Tegen de tijd van zijn wijding in 1519 was hij een vooraanstaand lid van de hervormingsvleugel in de Roma-Curie. Toen zijn pauselijke voorganger, de eveneens hervormingsgezinde Hadrianus VI, in 1523 overleed, was Paulus kandidaat voor de tiara, maar verloor een omstreden verkiezing van Clemens VII tijdens een conclaaf van vijftig dagen. De reformerende kardinaal werd vernederd door de nederlaag en Clement vervolgens gemarginaliseerd zijn stem in de Curie voor de volgende elf jaar. Na zijn dood was Paulus echter het oudste lid van de Curie en werd hij na een conclaaf van twee dagen op 13 oktober 1534 snel tot paus gekozen, in de veronderstelling dat hij zou helpen bij het tot stand brengen van het lang beloofde Concilie en de daarmee samenhangende hervorming van de kerk.Als paus balanceerde Paulus zijn nieuwe engagement voor hervorming met het nepotisme dat gebruikelijk was onder de Italiaanse pausen uit de Renaissance. Hij benoemde twee kleinzonen op belangrijke posities in de Romeinse Curie. Hij probeerde ook de economische en politieke belangen van de Farnese familie binnen de Pauselijke Staten te bevorderen en gaf Parma en Piacenza uiteindelijk over aan zijn zoon, Pierluigi. Als beschermheer van de Renaissancekunst zette hij de projecten van zijn zestiende-eeuwse voorgangers voort. Hij steunde Michelangelo ’s voltooiing van Het Laatste Oordeel in de Sixtijnse Kapel, hervatte het werk aan de St.Peter’ s en bevorderde stedelijke restauratie in Rome om de schade te herstellen die werd aangericht tijdens de plundering van de stad door Karel V in 1527. Hij stelde ook de Vaticaanse Bibliotheek onder controle van de humanistische en toekomstige paus Marcello Cervini.Desondanks bleef Paulus trouw aan zijn hervormingsvoornemens. Hij kondigde bij zijn verkiezing het plan aan om de benodigde Raad bijeen te roepen. In de eerste jaren van zijn pontificaat begon hij het College van kardinalen te vullen met kerkelijke toewijding aan de hervorming van de kerk. Ze omvatten John Fisher, later geëxecuteerd door Henry VIII; Gian Pietro Carafa, de toekomstige Paul IV; Gasparo Contarini, een bekende hervormer; Jacobo Sadoleto, een andere beroemde humanist; Reginald Pole, die later zou dienen als pauselijk legaat naar Engeland tijdens Mary ‘ s herstel van het katholicisme; en Cervini, de toekomstige paus Marcellus II. Verschillende van deze kardinalen stonden aan het hoofd van een hervormingscommissie die Paulus in 1536 benoemde om voorstellen te doen voor de beloofde Raad. Zij produceerden het Consilium de emendenda ecclesia uit 1537, dat een brede hervorming voorstelde van de misstanden in de kerk die het gevolg waren van een ongebreideld pauselijk gezag. Het document werd in grote lijnen gelekt, kreeg een kritische reactie van Luther, en werd uiteindelijk niet in de praktijk gebracht, hoewel het wel invloed had op veel van de disciplinaire hervormingen in Trent. Tijdens zijn pontificaat hield de paus toezicht op verschillende pogingen om het getij van het protestantisme in te Dammen en de katholieke leer te verdedigen. Deze omvatten de instelling van de Congregatie van de Romeinse Inquisitie in 1542, die voornamelijk gericht was op vermeende Protestantse leerstellingen in pauselijke gebieden, en de start van vele nieuwe religieuze orden die de oorzaak van de hervorming zouden bevorderen, zoals zijn goedkeuring van de Jezuïeten in 1540. Hij bevestigde uiteindelijk ook de excommunicatie van Hendrik VIII in 1538, die Clemens in 1534 had uitgesproken, maar later was opgeschort.Hoewel Paulus eerst een concilie voor Mantua had bijeengeroepen in 1537, en voor Vicenza in 1538, verhinderden politieke spanningen tussen het Keizerrijk en Frankrijk en diplomatieke inspanningen om de religieuze controverses op te lossen het Concilie. De Vrede van Crépy tussen Frankrijk en Karel V in 1544 maakte uiteindelijk de weg vrij voor de opening van het Concilie van Trente op 13 December 1545. Karel had er bij het Concilie op aangedrongen alleen kwesties van discipline en hervorming aan de orde te stellen, maar Paulus drong aan op het nemen van doctrinaire maatregelen tegen het protestantisme. In de sessies onder zijn presidentschap (1545-47) publiceerde Trent decreten over de erfzonde, de relatie tussen Schrift en traditie, het gezag van de Latijnse Vulgaat en de rechtvaardiging, hoewel het weinig bevorderde in de vorm van praktische hervormingen. Deze doctrinaire standpunten waren allemaal directe reacties op Protestantse meningen en wezen effectief op het begin van de Contrareformatie. Paulus stelde uiteindelijk een overplaatsing van het Concilie naar Bologna voor na een uitbraak van ziekte die een schrik veroorzaakte onder de deelnemers, maar Karel zou het niet toestaan omdat het Concilie op pauselijk grondgebied zou zijn geplaatst. Als gevolg hiervan schortte de paus het Concilie op na de achtste zitting in 1547 en het Concilie kwam pas weer bijeen in 1553 onder zijn opvolger, Julius III.
Conflict met Karel zou de rest van Paulus ‘ pontificaat markeren. Hij had de landerijen van Parma en Piacenza aan Zijn Zoon gegeven en was een bekende vijand van de keizer, Pierluigi, die in 1547 werd vermoord door een bondgenoot van Karel. Pauls kleinzoon, Ottavio, werd gerekruteerd om zich aan te sluiten bij Charles, die hem Pierligui ‘ s land gaf. Dit veroorzaakte een breuk in de Farnese familie die de paus de rest van zijn ambtstermijn zou verteren, hoewel hij zich uiteindelijk voor zijn dood met zijn zoon verzoende. Paul stierf op 10 November 1549 aan koorts en werd begraven in St. Peter ‘ s.